19 nov Ben jij egoïstisch? Of is alleen de ander dat?

Laatst had ik een gesprek met een man van de belastingdienst. Nadat hij had aangegeven dat het zelfs voor hem niet helemaal meer te volgen was, kwamen we te spreken over gelukkig werken. Hij gaf aan dat alle mensen van nature egoïstisch zijn en daar valt niks aan te doen. Deze gedachtegang over de natuur van de mens kom ik veel vaker tegen, maar klopt deze wel? Is de mens van nature egoïstisch?

Vanuit het Christendom komt het idee dat we van nature zondig zijn. God bepaalt of we wel of niet in de hemel komen. We kunnen tijdens ons leven ‘bewijzen’ aan onszelf dat we behoren tot de goede groep die naar de hemel gaat. Om dat te bewijzen moeten we erg hard werken om te presteren en een uitmuntende prestatie dient dan als geruststelling dat we naar de hemel gaan. Maar als we falen dan is dat een slecht teken. Ook mensen die onderpresteren zijn minderwaardig en lui (Erich Fromm, Angst voor de vrijheid). Dit lijkt verdacht veel op hoe we nu onze economie hebben ingericht. Een mens is egoïstisch en werkt alleen als hij daar (veel) voor wordt betaald. Is de mens egoïstisch?

Laten we eens kijken hoe de wetenschap hiernaar kijkt. Wetenschap is een wisselwerking tussen theorie en data. Theorieën organiseren en verklaren data (feiten). Feiten zonder theorieën zijn nagenoeg nutteloos. Maar theorieën moeten zich uiteindelijk wel voegen naar de feiten. Nieuwe feiten dwingen ons ertoe om onze inadequate theorieën te wijzigen. Dit is zoals het in het ideale geval gaat.

Alleen bij de bestudering van mensen gaat het vaak anders dan met de bestudering van materie. Theorieën over mensen zijn anders dan theorieën over materie, omdat theorieën over mensen ook effect kunnen hebben op mensen, zelfs als ze niet waar zijn. Als iedereen denkt dat we egoïstisch zijn, dan gaan mensen daarnaar handelen en vervolgens zal blijken dat mensen egoïstisch zijn. Dit wordt ook wel de self-fulfilling prophecy genoemd. Bij materie werkt dit anders: als iets het niet doet, dan is dat meteen duidelijk voor iedereen. Valse ideeën kunnen ervoor zorgen dat mensen hiernaar handelen, zolang mensen er maar in geloven (zie Why we work van Barry Schwartz). Paul Verhaeghe verwoordt het als volgt: het neoliberalisme is veel dieper in de samenleving doorgedrongen dan wij doorgaans beseffen. Het nieuwe, dwingende neoliberale verhaal vertelt ons dat wij hypercompetitieve wezens zijn, enkel uit op ons eigen voordeel en succes. Daar gaan wij ons naar gedragen.

Uit onderzoek blijkt dat mensen zichzelf niet zien als iemand die alleen gemotiveerd wordt door materiële beloningen. Echter, ze zien anderen wel als zodanig (pdf). Dit komt door de heersende gedachte dat mensen egoïstisch zijn. Op deze manier organiseren managers het werk voor anderen zodanig dat deze mensen alleen beloond worden op een materiële manier. Het werk draait alleen nog maar om efficiency, eindeloze herhaling en de ultieme motivatie is de salarisstrook. Je reduceert werk tot lopendebandwerk dat zo betekenisloos wordt dat er niks anders op zit dan alleen te werken voor het geld. Als je werk zo vormgeeft, dan zal de werknemer ook alleen gemotiveerd zijn om te werken voor geld.

Psycholoog Dale Miller stelt dat we ons minder altruïstisch gedragen dan we van nature zijn. We hebben een bepaald potentieel als mens en de omstandigheden bepalen of we als individu tot bloei komen of dat we alleen maar werken voor bijvoorbeeld geld. Als we als samenleving weinig vragen van mensen, dan gaan mensen zich daarnaar gedragen, bijvoorbeeld als we denken dat mensen egoïstisch zijn, dan gaan mensen zich egoïstisch gedragen. Als we onze instituten en ons werk zodanig vormgeven dat mensen alleen maar voor het geld werken, dan werken mensen alleen maar voor het geld. Maar als we mensen de ruimte geven (autonomie) om zich te ontwikkelen en zich in te zetten voor een doel buiten zichzelf, waardoor ze gemotiveerd worden, dan kunnen veel meer mensen geluk ervaren op het werk en zullen ze beter functioneren. Wat wil je nog meer?

Credits foto: Bob Jenkin, licentie CC BY 2.0 (Commercieel hergebruik, inclusief aanpassing).